TDK’ye göre saat ve dakikaya gelen ekler nasıl ayrılır? Doğru yazımı!
TDK’ye göre saat ve dakikadan sonra gelen ekler (-te, -de, -ta, -da) nasıl ayrılır? Saat ile dakika arasına nokta mı konulur, yoksa iki nokta üst üste mi?
Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Mansur Yavaş'ın, Ankara trafiğinin her geçen gün daha da çıkmaza girmesine rağmen ABB'nin alternatif yol üretmemesine gelen tepkilere, bilim ve mantıkla çelişen bir paradoksla yanıt vermiş ve "Ne kadar yol yaparsan, o kadar çok trafik olur. İnanmıyorsanız Yapay Zeka'ya sorun" demişti. Mansur Yavaş'ın iddia ettiği gibi, yapay zeka ne kadar hastane yapılırsa o kadar çok hastanın da olacağını söylemişti. Peki yapay zekanın her söylediği doğru mu? Yapay zeka yanlış bilgi verir mi? Yapay zeka yanlış bilgi veriyorsa yanlış bilgi vermesinin nedeni nedir?
YAPAY ZEKA YANLIŞ BİLGİ VERİR Mİ? NEDEN?
Yapay zeka uygulamalarının, verdikleri her bilgiden sonra yaptığı "Verdiğim bilgiler yanlış olabilir, kontrol edin" uyarısından da anlaşılacağı gibi, yapay zeka yanlış bilgi verebilir. Yanlış bilgi verme, Büyük Dil Modelleri'nin (LLM) çalışma prensibinden ve eğitim aldıkları verinin doğasından kaynaklanan bir durum. Yapay zekanın yanlış bilgi ya da uydurma bilgi üretmesi durumu, teknik dilde "Halüsinasyon" olarak adlandırılıyor.
Yapay zekanın, toplumda yoğun olarak yanlış kullanılan ancak doğru olduğu sanılan (Galat-ı Meşhur) bilgileri doğru kabul etmesinin ve yanlış bilgi üretmesinin üç temel nedeni bulunuyor:
1. EĞİTİM VERİLERİNİN YANSIMASI (BİLGİ YOĞUNLUĞU)
Yapay zeka modelleri, trilyonlarca kelimeden oluşan devasa internet verileriyle eğitiliyor. Bir bilginin doğruluğunu, o bilginin eğitim verilerinde ne kadar sıklıkla ve hangi bağlamlarda geçtiğine bakarak öğreniyor.
Yanlış Bilginin Ağırlığı: Eğer bir bilgi, internette veya kaynaklarda yanlış bir şekilde fakat çok yoğun olarak tekrar ediliyorsa, model o yanlış bilgiyi "en olası" veya "en yaygın" cevap olarak kodluyor ve sunuyor. Model, içeriğin gerçek dünyadaki doğruluğunu değil, dilsel kalıplar içerisindeki olasılığını hesaplıyor.
İnsan Önyargılarının Aktarımı: Eğitim verisi, insanların önyargılarını ve hatalarını yansıttığı için, model de bu verilerdeki yanlı, tutarsız veya çelişkili bilgileri öğreniyor ve çıktılarında kullanıyor.
2. İSTATİSTİKSEL ÇALIŞMA PRENSİBİ (HALÜSİNASYON)
Büyük Dil Modelleri, kelimelerin anlamını derinlemesine kavrayan bir bilince sahip değil; onlar ileri düzey birer kelime tahmin mekanizması.
Token Tahmini: Modelin temel görevi, bir cümledeki bir sonraki "token" (kelime veya kelime parçası) için istatistiksel olarak en uygun olanı seçmek. Bazen bu istatistiksel tahmin, akıcı ve mantıklı görünen ancak gerçeklikten tamamen kopuk bir sonuç üretiyor.
Mantıksal Tutarlılık Eksikliği: Model, bilgiyi gerçekten özümsemiyor; sadece kelimeler arasındaki bağlantıları örüyor. Örneğin, "bir filin ağaca tırmanması" gibi fiziksel olarak imkânsız bir şeyi mantıksal olarak "bilmiyor". Sadece bu kelimelerin yan yana gelme olasılığının çok düşük olduğunu hesaplıyor. Ancak karmaşık veya nadir konularda, mantıksal akıl yürütme (muhakeme) yerine kalıp eşleştirme yaptığı için hataya düşüyor.
Özgüvenle Yanıltma: Yapay zeka, bir cevabın doğru olup olmadığını sorgulamıyor. İstatistiksel olarak en olası cevabı, yüksek bir özgüvenle, net bir dille sunuyor. Bu durum, yanlış bile olsa, cevabın güvenilir görünmesine neden oluyor.
3. NADİR VE GÜNCEL BİLGİ SORUNLARI
Nadir Bilgiler: Eğitim verisinde çok az kez (sadece bir kez) geçen nadir veya tekil bilgiler (Singleton Rate) modelin genel istatistiksel dağılımına zayıf katkı yapıyor. Bu bilgileri sorulduğunda model, genelleme yapacak kadar veri görmediği için, bilgiyi uydurma eğilimi gösteriyor. Yani bilgi doğruyken, yapay zeka bunu yanlış görmeye başlıyor.
Bilgi Kesme Tarihi: Büyük Dil Modelleri, eğitime son verildiği tarihten sonraki güncel olaylar veya gelişmeler hakkında bilgi sahibi değil. Buna rağmen, güncel bilgileri, sorgulama yapan insanlara ulaştırabilmek için Google gibi arama motorlarını kullanma yeteneğine sahip. Ancak bu araçları kullanmadan yanıt verdiğinde, eski bilgiyi doğru kabul edebiliyor. Arama motorlarını kullandığında da eğer bilgi yaygın olarak kullanılmışsa, onu doğru kabul ediyor ve sorgulama yapan insana bunu gösteriyor.
CHATGPT, TDK KURALLARINI BİLİYOR MU?
Büyük Dil Modelleri, Galat-ı Meşhur olarak tabir edilen, "herkesin doğru bildiği yanlışı", yaygınlığı sebebiyle doğru kabul ediyor. Galat-ı Meşhur yani kelime ya da özdeyişlerin yaygın olarak yanlış bir biçimde kullanılması sonucu, doğrusunun yerini alması durumu da yapay zekaları tuzağa düşürüyor.
“Galat-ı meşhur lugat-ı fasihten evlâdır.” yani "Çok bilinen, yaygın kullanılan bir hatalı ifade, sözlükteki doğrusundan daha iyidir" düşüncesi çoğu zaman doğru bir yaklaşım da olmuyor. Bu nedenle muhakeme yeteneğine sahip olmayan Büyük Dil Modellerinin bunları ayırt etmesi de mümkün olmuyor.
CHATGPT, SAAT VE DAKİKALARIN DOĞRU YAZILIŞINI DA BİLMİYOR
Türkçeyi, bir kelimenin doğru yazılışını ya da imla kurallarını yapay zekadan öğrenmek isteyen kullanıcılar da Galat-ı Meşhur sebebiyle doğrusunu öğrenemiyor. İnternette gerek yayıncıların gerek yorumcuların gerekse kullanıcıların sürekli aynı hatayı yapması, Büyük Dil Modelleri için "doğru" haline gelince, imla kurallarının doğrusunu öğrenmek isteyenlerin de yanılmasına neden oluyor.
ChatGPT'ye "Saat 14.00'te mi, yoksa saat 14.00'da mı yazılır?" diye sorulduğunda "Doğrusunun saat 14.00'da olduğu" yönünde cevap veriyor.
TDK'YE GÖRE SAAT VE DAKİKALARA GELEN EKLERİN DOĞRU YAZILIŞI
Türk Dil Kurumu ise, saat ve dakikadan sonra gelen eklerin ayrılışı konusunda yapay zekanın cevabını yalanlıyor. TDK'nin resmî internet sitesindeki Yazım Kuralları bölümünde yer alan "Noktalama İşaretleri (Açıklamalar)" alt başlığında saat ve dakikaya gelen eklerin nasıl kullanılacağı örnekleriyle gösteriliyor.
Benzeri örnekler, TDK'nin resmî internet sitesindeki Yazım Kuralları bölümünde yer alan "Sayıların Yazılışı" alt başlığında da yer alıyor.
SAAT VE DAKİKADAN SONRA GELEN EKLER NASIL YAZILIR?
Saat 01.00’de mi, saat 01.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “01.00’de” şeklindedir.
Saat 02.00’de mi, saat 02.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “02.00’de” şeklindedir.
Saat 03.00’te mi, saat 03.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “03.00’te” şeklindedir.
Saat 04.00’te mi, saat 04.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “04.00’te” şeklindedir.
Saat 05.00’te mi, saat 05.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “05.00’te” şeklindedir.
Saat 07.00’de mi, saat 07.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “07.00’de” şeklindedir.
Saat 08.00’de mi, saat 08.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “08.00’de” şeklindedir.
Saat 11.00’de mi, saat 11.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “11.00’de” şeklindedir.
Saat 12.00’de mi, saat 12.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “12.00’de” şeklindedir.
Saat 13.00’te mi, saat 13.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “13.00’te” şeklindedir.
Saat 14.00’te mi, saat 14.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “14.00’te” şeklindedir.
Saat 15.00’te mi, saat 15.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “15.00’te” şeklindedir.
Saat 17.00’de mi, saat 17.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “17.00’de” şeklindedir.
Saat 18.00’de mi, saat 18.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “18.00’de” şeklindedir.
Saat 20.00’de mi, saat 20.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “20.00’de” şeklindedir.
Saat 21.00’de mi, saat 21.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “21.00’de” şeklindedir.
Saat 22.00’de mi, saat 22.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “22.00’de” şeklindedir.
Saat 23.00’te mi, saat 23.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “23.00’te” şeklindedir.
Saat 24.00’te mi, saat 24.00’da mı yazılır?
Doğrusu: Saat “24.00’te” şeklindedir.
CHATGPT'NİN EN ÇOK YAPTIĞI HATA: KESME İŞARETLERİNİN KULLANIMI
Yapay zeka uygulamalarının en çok yaptığı imla hatalarının başında "Kesme İşareti" geliyor. Büyük Dil Modellerinin kurum, kuruluş, iş yeri, birleşim ve oturum adlarına gelen tüm ekleri kesmeyle ayırdığı görülüyor. ChatGPT'nin tüm kurum isimlerinde yaptığı bu hata, TDK'ye göre kabul edilebilir değil.
Türk Dil Kurumunun resmî internet sitesinde bulunan YAZIM KILAVUZU başlığı altındaki Kesme İşareti ( ’ ) konusunda, söz konusu işaretin kullanımıyla ilgili önemli bir ayrıntı bulunuyor. İstisna durumları içeren bu kuralda Türk Dil Kurumu şöyle diyor:
CHATGPT "TÜRKÇEYİ" DE YANLIŞ YAZIYOR
ChatGPT ve diğer yapay zeka dil modellerinin en çok yaptığı hatadan birinin de "Türkçeye gelen ekler" olduğu görülüyor. Yapay zekaların "Türkçe'nin", "Türkçe'de", "Türkçe'yi" şeklinde kesme ile ayırarak hata yapmasının da nedeni yine "yaygın kullanım". Oysa ki Türk Dil Kurumuna göre doğrusu "Türkçenin", "Türkçede", "Türkçeyi" şeklinde.
CHATGPT'YE GÜVENEREK BELEDİYE YÖNETMEK
Görünen o ki, yapay zekaya sorarak metin yazmak, bilgi üretmek, makale oluşturmak ve şehir yönetmek doğru sonuçlar doğurmayabiliyor.
